Sunday, December 25, 2011

દેવ આનંદ: કેટલાંક દૃશ્યો અને છેલ્લો સીન (ભાગ- ૨ )



(દેવસાહેબની રજા લઇને અમે સૌ ઉઠ્યાં અને ટેરેસની નીચે લઇ જતી સીડી સુધી આવ્યા. હું ફરી દેવસાહેબ પાસે ગયો. 
દેવસાહબ, તેમની નજીક જઇને, ઝૂકીને મેં.કહ્યું, અગર ઇઝાજત દેં તો એક પર્સનલ સવાલ પૂછું?એમણે હા કે ના કાંઇ ના કહ્યું. પણ એને જ હા સમજીને મેં પૂછી જ લીધું. સુરૈયાજીસે આપને રિશ્તા ક્યું તોડ દીયા?

હવે આગળ વાંચો. 


આછા અંધકારમાં પણ તેમની આંખોમાં ચમક આવી. જાણે કે ઉપર આકાશમાંથી હજુ ચમકવાની પહેલી કોશીશ કરનારા કોઇ તારાનું પ્રતિબિંબ ! 

એમને મારી ધારણા પ્રમાણે ના તો કોઇ અણગમો બતાવ્યો કે ના કર્યો કોઇ ખુલાસો. બહુ ઘેરા સ્વરે કહ્યું: મુઝે ક્યું પૂછતે હો ? મૈં એક સ્ટાર હું ઇસલીયે ? ? અરે, સુરૈયા તો સબ કી લાઇફમેં હોતી હૈ, સબ કી..સબ કી ..એક તો મેં પોતે જ બે-મનથી આ સવાલ પૂછ્યો હતો, કારણકે એ મારું નહિ, કોઇનું ચિંધેલું કામ હતું. અને બીજું- સવાલ પણ મારી દૃષ્ટીએ બહુ ચીપ હતો. એ આ રીતે ના પૂછાય. એનો જવાબ મેળવવા માટે બહુ ઉંડા જળમાં ડૂબકી મારવી જોઇએ અને એ ડૂબકી મારવા દે એટલી બધી પ્રગાઢતા એમની સાથે હોવી જોઇએ. અને ત્રીજી વાત, એ.તો બહુ જાણીતી હકીકત હતી કે દેવે નહિ, પણ સુરૈયાએ ક-મને પણ એમનો ત્યાગ કર્યો હતો.
"સબ કી લાઈફ્મેં... " 

પણ એ એમના દિલની ઉદારતા હતી કે એમણે લેશમાત્ર કડવાશ જીભે લાવ્યા વગર વાતનું બહુ સિફતથી સાધારણીકરણ કરી નાખ્યું હતું. તીરને એમણે બુમરેંગમાં બદલી નાખ્યું હતું.થેન્કસ એન્ડ ગૂડનાઇટ કહીને હું અને પ્રભાકર વ્યાસ સીડીના પગથિયાં ઉતરી ગયા. નીચે અરૂણભાઇ-ઉષાબહેન અમારી રાહ જોતા હતા. એમને પણ નવાઇ લાગી હશે કે શા માટે અમે પાછા ફરીને તેમને મળવા ગયા હતા! અમે બહાર નીકળ્યા. એ બન્નેના મનમાં જાલ, સઝા,સી આઇ ડી, પેઇંગ ગેસ્ટ વગેરેના દેવની જે છબી હતી એ જરા નંદવાઇ ગઇ હતી. ઉષાબહેન બોલ્યાં,એમને જોયા પછી એમ લાગે છે કે એમને ના મળ્યા હોત તો સારું હતું.

ખેર, પણ મારા મનમાં તેમની આજ સાંજની છબી ભલે ગ્લુમી હતી પણ નિસ્તેજ નહોતી. એમને મેં સાંજના સમયે પણ સાચા કે દેખાવ પૂરતા વ્યસ્ત જોયા હતા. વિવેકી અને ખેલદિલ જોયા હતા. એમણે નવા આગંતુકો સાથે પણ સ્ટારવેડા નહોતા કર્યા.

આ વાત 2006 ની 7 મી એપ્રિલની છે. બસ, તે પછી પણ એમનો એકાદ વાર સામેથી, ફોન ખાસ તો કોઇ લોકેશન માટે આવ્યો હતો. એકાદ-બે વાર મેં તેમને મિત્ર ભરત પોપટના મુંબઇમાં ચાલતા એક સેમિનારમાં હાજરી આપવાની વિનંતી કરતો ફોન કર્યો હતો. તેમણે આવવાની હા પણ પાડી, પણ પછી ભરતના કાર્યક્રમની તારીખ બદલાવાને કારણે એમને માટે આવવાનું શક્ય ના બન્યું. પણ મારા મનમાં એમને ફરી એકવાર જીવનરસથી છલકાતા જોવાની ઈચ્છા હતી. પેલી સાંજની ગમગીન છબી મારે ચિત્તના પરદા ઉપરથી ભૂંસી નાખવી હતી. 

અને એ તક આવી પણ ખરી. અમદાવાદની ગ્રામોફોન ક્લબ તેમને એક કાર્યક્રમ માટે આમંત્રણ આપવા માગતી હતી. તેમના સભ્યો સાથે  મેં તેમની કરાવેલી મુલાકાત એ રીતે મને વિશેષ રૂપે  યાદ રહી ગઇ છે. તારીખ હતી 2008ની 25મી માર્ચ. એ સંસ્થાના મહેશભાઇ-ગીતાબહેન, સુરેશભાઇ અને મિલનભાઇ વગેરે મિત્રો સાથે અગાઉથી દેવસાહેબનો સમય મેળવીને અમે ગયા હતા. દાખલ થતાંવેંત મેં તેમને એમના અસલી ખુશમિજાજમાં અને ઉભરાતી ઉર્જાવાળા જોયા. આવકાર-ઉમળકો-સ્રી દાક્ષિણ્ય તો તેમની પાસેથી મળવા સામાન્ય જ હતાં, પણ તે દિવસે તો અમારા મજબૂત આમંત્રણ સામે તેનો મક્કમ છતાં નમ્ર નકાર એ ભારે જોવા જેવી ખેંચાતાણીની ચીજ રહી. મિલનભાઇ તો ભારે મીઠાબોલા- તેમના આગ્રહનો પ્રતિરોધ કરવો કોઇને પણ માટે દુષ્કર હોય છે, પણ દેવ સીધી ના પાડ્યા વગર તેમની લાક્ષણિક અદામાં મુદત પાડ્યે જતા હતા. આ આગ્રહ અને તેના નમ્ર અસ્વિકારને  જોઇને મને એક સામાન્ય દલિલ સૂઝી, (જે કોઇ પણ કરી શક્યું હોત).મેં કહ્યું, દોપહરકી ફ્લાઇટસે આપ આ જાયે ઔર દેર રાતકી ફ્લાઇટસે વાપસ લૌટ જાયે તો સમઝીયે કિ આપકા તો સિર્ફ આધા દિન હી ઝાયા હોગા, મૈં સમઝતા હું કી ઇતના તો આપ હમારે લીયે જરૂર કર સકતે હૈ,

"ઉસકા કામ હીરો સે ભી જ્યાદા પસંદ આયા?" 
એ એક ક્ષણ ઝીણી આંખ કરીને મારી સામે તાકી રહ્યા, જાણે કે મેં કરેલા સૂચનના અમલનું  મનના સ્ક્રીન પર  રિહર્સલ કરી રહ્યા હોય. મને આશા બંધાઇ. પણ એ રિહર્સલ જલ્દી આટોપાઇ ગયું. એ તરત બોલ્યા: તુમ આધા દિન કહેતે હો, મગર યે સોચો કે વહાં આને સે પહેલે મુઝે તૈયારીયાં કરની હોગી. દોનોં ફ્લાઇટ કે પહેલેકા રિપોર્ટિંગ સમય, સફરકા સમય,ઔર આને કે બાદ ફિર સેટલ હોનેકા સમય. ટોટલ કિતના હુઆ? ક્યા ઉસકો તુમ આધા દિન હી કહતે હો ?હું નિરુત્તર થઇ ગયો. એ ના માન્યા. જો કે, મુલાકાત પૂરી કરતાં પહેલાં તેમણે ફરી બે મહિના પછી અમદાવાદના કાર્યક્રમ વિષે રિમાઇન્ડ કરવાનું કહ્યું. ફરી અમને થોડી આશા બંધાઇ. એ પછી તો સાથે આવેલા મિત્રોએ  તેમની અનેક તસ્વીરો લીધી, અને મેં તેમના પુસ્તક પર ઑટૉગ્રાફ લીધા.અને પુસ્તકમાં જે ફોટોગ્રાફ્સની નીચે પૂરતી ફોટો લાઇન નહોતી તે તેમને પૂછીને પુસ્તકમાં જ નોંધી લીધી. પણ છેવટે મનમાં એક સવાલ ઘુમરાતો હતો તે મેં તેમને પૂછી જ લીધો.દેવસાહબ,  સી.આઇ.ડી. મેં જીસ કલાકારને વિલનકા રોલ કિયા હૈ ઉનકા નામ ટાઇટલમેં વીર સકુજા લીખા થા. વો શાયદ ઔર કોઇ ફિલ્મમેં ખાસ દિખાઇ નહિં દીયે. ક્યા આપ મુઝે ઉન કે બારેમેં કુછ બતાયેંગે ?

યુનિટમેં હમ સબ ઉનકો કેપ્ટનકે નામસે પૂકારતે થે, પહેલે શાયદ લશ્કરમેં થે,પાંવમે  ગોલી લગી ઔર ઉનકો નૌકરી છોડની પડી, બસ ઇસસે જ્યાદા મૂઝે માલૂમ નહિ. પછી હસીને મઝાક કરી,ક્યા ઉનકા કામ હિરો સે ભી જ્યાદા પસંદ આયા થા ?

ખેર! અમે ઉભા થયા તો એ લિફ્ટ સુધી મુકવા પણ આવ્યા. અમે બહાર નીકળ્યા અને ખુલ્લી હવામાં આવ્યા. પણ અર્ધો કલાક સુધી અમે સૌ હિપ્નોટાઇઝ્ડ માનસિકતામાં ડૂબેલા રહ્યા. અમાપ ઉર્જાના ધડધડાટ નાયગ્રાની પ્રબળ વાછટથી અમે સૌ એટલા બધા લથપથ થઇ ગયા હતા કે કેટલીય વાર સુધી એકબીજા સાથે વાત કરી શકવાની સ્થિતીમાં પણ અમે નહોતા.

"તુમ મુઝે નયા ક્યા પૂછોગે? "
એ પછી ત્રણ મહિના વીતી ગયા. ફરી હું એ જ વર્ષ 2008ના જુનમાં બીજા એક કામ માટે મુંબઇ ગયો હતો. ત્યારે  મેં તેમને ફોન કર્યો તો જરા પણ મોણ ખાધા વગર બોલ્યા: કલ શામકો બીઝી હું. સુબહાકો હી આ જાઓ. મને થોડું પ્રતિકૂળ હતું પણ કામ પતવાની આશાએ હું સમયસર પહોંચી ગયો. તારીખ હતી 3 જી જુન. આ વખતે મારી સાથે ગ્રામોફોન ક્લબના એક જ પ્રતિનિધી હતા અને વધારામાં મારાં મિત્ર વીણા પાલેજા પણ બોરીવલીથી જોડાયાં હતાં. ફરીવાર એ જ ઉષ્માભર્યો આવકાર પણ અંતે તો એમની એની એ  જ ના !  સ્ટેજ પર બુલા કે મુઝે તુમ નયા ક્યા પૂછોગે ?  વગેરે વગેરે.. જો કે વાતો તો ઘણી જ કરી. ફોટાઓ તો પાડ્યા જ, પણ બે-ત્રણ મિનિટની વિડીઓ પણ લીધી. જોવાની મઝા એ હતી કે તદ્દન સામાન્ય કેમેરાથી હું વિડીયો લેતો હતો છતાં હું જોઇ શક્યો કે તેમની તત્પરતા ભારે તરવરાટભરી હતી. તેઓ સોફા પર બેઠા હતા ત્યાંથી અમે તકલીફ નહિ લેવાની વિનંતી કરવા છતાં એ ઉભા થઇ ગયા (જે વિડીયોમાં જોઇ શકાય છે.) ઉભા થયા પછી આગળ-પાછળ હટવાની કે અમુક એન્ગલમાં પોઝ આપવાની મારી સૂચનાઓનું એ આજ્ઞાંકિતપણે પાલન કરતા રહ્યા. હું કોઇ ફિલ્મના દૃશ્ય માટે તેમને ડાઇરેક્ટ કરતો હોઉં તેવો રોમાંચ અનુભવતો હતો. સારી એવી વાર આ રીતે ગાળ્યા પછી તેમણે કહ્યું કે પોતે ચાર્જશીટના કામમાં વ્યસ્ત હોવાથી ફરી બે મહિના પછી અમારે તેમનો સંપર્ક કરવો. જો કે, પછી એ વાત અમે લગભગ પડતી જ મુકી દીધી.
દેવ આનંદ ડાયરેક્ટેડ બાય.... 

પછી તો કોઇને કોઇ નિમિત્તે કોઇને સાથે લઇને તેમને મારે બે-ત્રણ વાર મળવાનું થયું, પણ આખરી મુલાકાત તે જરા હૈયું ભારે કરી નાખનારી હતી. 

શાકુન્તલના રેકોર્ડિંગ માટે હું આ 2011ના માર્ચમાં મુંબઇ ગયો  અને મારી સાથે આવેલા એક મિત્રને તેમને મળવાની ઘણી ઇચ્છા હતી. દાદરની હોટેલમાં અમારો ઉતારો હતો. ત્યાંથી મેં એમને ફોન કર્યો એટલે તરત એમણે સાંજે આવવાનો સમય આપ્યો. પણ આ વખતે તેમની પાલી હિલવાળી આલિશાન ઑફિસમાં નહિ(એ તો તેમણે વેચી નાંખી હતી.)પણ 14, સિદ્ધિ બિલ્ડિંગ, 15 મો રસ્તો, ખારની ઑફિસમાં જવાનું હતું. બહુ આસાનીથી એ સ્થળ મળી ગયું, પણ અમે ગયા ત્યારે દેવ હજુ આવ્યા નહોતા. અમે બેસીને રાહ જોવાની રજા હાજર હતા તે ક્લાર્ક પાસે માંગી, પણ એમણે મંજુરી એમ કહીને ના આપી કે યહાં કહાં બૈઠને કી જગહ હૈ! કહાં બૈઠેંગે આપ લોગ ? એમની વાત સાચી હતી. એક બે ખુરશીઓ હતી ખરી, પણ એની ઉપર કશાક થેલા મુકેલા હતા અને જગ્યા સાવ સાંકડી હતી, અમે જરા પણ એવો આગ્રહ રાખ્યા વગર બહાર નીકળી ગયા. અને થોડી વારે પાછા ફર્યા ત્યારે એ આવી ગયા હતા. કાર્ડ મોકલતાંની સાથે જ એમણે અમને અંદર બોલાવી લીધા. ત્યારે મેં એમનો જે ચહેરો જોયો તે જોતાં જ એક ઝટકો લાગ્યો., જાણે કે એ દેવ આનંદ જ નહિ! ડ્રેસના ઠઠ્ઠારાવાળું કોઇ હાડપિંજર ! સાવ ચિમળાયેલું અને દુનિયાથી ત્રસ્ત થઇ ગયો હોય એવો ચહેરો. ટેબલ પર ફાઇલો અને પુસ્તકોના એક બે મોટાં થોથાં. એક તરફ જવેલથીફ ફેલ્ટ. અમને જોઇને એમણે ઉભા થઇને આવકાર આપ્યો અને મારી સાથે હાથ મિલાવ્યા.અને પછી બેસી ગયા. મેં એમનો ઇન્ટરવ્યુ લેવા માટે તેમની બાજુની ખુરશી પર બેસવાની છૂટ માગી, જે એમણે તરત આપી. મારે ખાસ કશી વાત નહોતી કરવાની પણ કશુંક તો પૂછવું જ રહ્યું એટલે પૂછ્યું: આપને આપકી સબ ફિલ્મોમેં સે રંગીન બનાને કે લીયે હમ દોનોં કો હી ક્યું ચૂના ?. એમણે કહ્યું યે સવાલ આપ અંબિકા સોનીસે પૂછો.

મને  અંબિકા સોનીના આની સાથેના કોઇ સંદર્ભની ખબર નહોતી એટલે પછી બસ, માત્ર વાત કરવા ખાતર જ ગ્રામોફોન ક્લબના આમંત્રણનો અને મને તેઓ સ્ટોરી માટે કોઇ જર્મ્સ આપવાના હતા તેની મેં યાદ આપી, તરત એમણે પોતાને કેવી સ્ટોરી જોઇએ તેની વાત કરવા માંડ્યા અને કહ્યું,યે તુમ કર સકતે હો, કરો!  આ બધા સમય દરમ્યાન મારા મિત્ર સાદા કેમેરાથી વિડીયો ઉતારતા હતા અને હું સાવ નજીકથી તેમના ખરા શારીરિક રૂપનું નિરિક્ષણ ઝીણવટથી કરી રહ્યો હતો. 


                         


થાકોડો અને અને ત્રસ્તતા તો દાખલ થતાવેંત જ  જોઇ લીધા હતા. બીજો ધીમો આઘાત એ વાતનો પણ હતો કે મુલાકાત વેળા એમની સાવ નજીક બેઠો હોવાથી એમણે માથે ચડાવેલી વીગની પાછળની ચોટલી દેખાઇ ગઇ હતી.ઉડઝૂડ શેવિંગ કર્યું હોય તેમ દાઢી પર સફેદ વાળના આછા આછા કોંટા દેખાતા હતા. વાત કરતા કરતા હાથ આમતેમ હલાવતા હતા ત્યારે પાતળા વાંસની એક ખપાટ જોયાનો આભાસ થતો હતો. હથેળીના પંજા પર ત્વચા માત્ર નામની જ ચોંટી રહી હતી 


અસલ કે અવશેષ ? 
એટલે આંગળીઓના એક એક સાંધા કોઇ કંકાલના હોય તેવા લાગતા હતા, બોલવાની ગતિ ભલે તેજ રહી હતી,  પણ સ્વર મંદ પડી ગયો હતો. રણકો ચાલ્યો ગયો હતો. વિચારોનો પ્રવાહ વારંવાર ભીતરની કોઇ અડચણને લીધે અવરોધાતો હતો. કોઇ એક ક્ષણે મને ચોક્કસ લાગ્યું કે એ ભારે લઘુતાગ્રંથી અનુભવી રહ્યા છે અને એમાંથી છટકવા હવાતિયાં મારી રહ્યા છે. સતત સતત પીગળીને બરફના ગચ્ચામાંથી એ છેલ્લી કટકી બની રહ્યા હોય એની સભાનતા એમની સાવ સંકોચાઇ ગયેલી આઇ-બ્રો લાઇનને કારણે ખુલ્લી પડી જતી હતી.પછી એ અમને વિદાય આપવા ઉભા થયા ત્યારે મેં એમના જીન્સની પછવાડેથી દેખાતા સાવ વાંસડા જેવા પગ જોઇ લીધા હતા. મેં આજ લગી જોયેલા અને મનમાં સંઘરેલા દેવ આનંદ અને આ 8 મી માર્ચ 2011ના દેવ આનંદ વચ્ચે અસલ અને અવશેષ જેટલો ફેર હતો. કોણ જાણે કેમ મેં જીવનભર જોયેલા એમના સ્ટાર તરીકેના ચમક્તા દમકતા જાજ્વલ્યમાન અને કંઇક અંશે  લોકોત્તર સ્વરૂપની મનમાં મઢેલી પડેલી છબીના કાચ પર  આ એક કલાકના અનુભવ પછી એક તીરાડ પડી ગઇ હતી, અને કાચના ચળકાટ વગરનો ચહેરો સામે આવી ગયો હતો. 

જો ખત્મ હો કિસી જગહ યે ઐસા સિલસિલા નહીં ... 
સ્થળ બદલાયું હતું, વ્યક્તિ પણ. અને દુનિયા પણ..અમે ઉઠ્યા ત્યારે એમણે કહ્યું: આજ વક્ત હો તો હમદોનોંકા કલર્ડ વર્ઝન કહિં દેખ લેના આપ દોનોં. તેમની સાવ નાનકડી ચેમ્બરમાંથી વિદાય લઇને બહાર નીકળ્યા પછી અમને યાદ આવ્યું કે તેમને મારું પ્રકૃતિઆપવાનું તો રહી જ ગયું. એટલે અમે પાછા વળ્યા અને ફરી ચેમ્બરનું બારણું ખોલીને અંદર પ્રવેશ્યા, અમારા અણધાર્યા ફરી આગમનની એ ક્ષણે એ મૂલાકાત આપવા માટે સજ્જ સ્ટાર મટીને નોકર સાથે વાત કરતા એક સામાન્ય બૉસ બની રહ્યા હતા. સામે ઉભેલા નોકરને એ પોતાના સામાન્ય એવા ચામડાના પાકિટમાંથી એક સોની અને બે-ચાર દસ દસની નોટો આપી રહ્યા હતા. નાકની મધ્ય સુધી ચશ્માની દાંડી ઉતરી ગઇ હતી અને તેની પછવાડેથી ફિક્કી આંખો વડે તેઓ તેની સાથે નજર જોયા પછી થોડો ક્ષોભ તેમના ચહેરા પર આવી ગયો. પણ છતાં એમણે બોલ રજની, ક્યા બાત હૈ? એટલું કહ્યું અને ખસિયાણું સ્મિત કર્યું. મેં સહેજ સ્મિત કરીને એમને પુસ્તક આપ્યું, જે એમણે તરત હાથમાં લઇને થેન્ક્સ કહીને બાજુમાં મુકી દીધું. અને પછી હથેળી ફરકાવી. અમને બહાર જતા રહેવાનો વિવેકભર્યો એ સંકેત હતો. અમારે કંઇ વાત કરવાની તો બાકી હતી જ નહિ. અમે નીકળી ગયા અને એક પ્રોવિઝન સ્ટોર પર જઇને મિન્ટ્સ ખરીદી. અચાનક મારા સાથી મિત્રે તેમના વિષે ચપટી અનાજનો માણસ એવું વિશેષણ વાપર્યું ત્યારે મેં કહ્યું કે હવે એ વધુ દિવસો નહિ કાઢે, આ આગાહી નહોતી. તાર્કિક ધારણા હતી. કોઇ વ્યક્ત કરે કોઇ ના કરે, પણ પાંદડું પીળાશ પકડે એટલે ખરવાને ઝાઝી વાર નથી એ તો સૌ કોઇ સમજે જ.
એ રાતે અમે એક થિયેટરમાં જઇને હમ દોનોં જોયું અને અમારા દેવ આનંદનો ફરી કાયાકલ્પ કરી લીધો.

  **** **** **** 

 4થી ડિસેમ્બર 2011, વહેલી સવારના સાડા છ! ટેલિફોનની ઘંટડી રણકી. મારા જેવા સાડા આઠ વાગે ઉઠનારાને આટલો વહેલો ફોન કદિ ના કરાય એમ સમજી શકનારા મિત્ર હરીશ રઘુવંશી સામે છેડે સુરતથી હતા, એમણે જરા ભારે સ્વરમાં સમાચાર આપ્યા. દેવ આનંદ ગયા.


એકી સાથે મનમાં તેમની કેટલીય છબીઓનું જાણે કે રીલ ઉખળી આવ્યું ‘મિલાપ’ના પોસ્ટરમાં જોયેલી એમની નવજુવાન સુરતની છબીથી શરુ કરીને અનેક અનેક બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ-કલરફુલ છબીઓની હારમાળા ધડધડાટ ચાલી અને છેલ્લે રીલને છેડે છેલ્લી 8-3-11 ની કંકાલ જેવી છબી પર આવીને અટકી ગઇ. પ્રોજેક્ટરનો ઘરઘરાટ અટકી ગયો. થિયેટરના પંખા ધીમી ગતીએ બંધ પડવા માંડ્યા અને પીળી બત્તીઓ જલી ઉઠી. હવે વિખરાવાનો સમય હતો.

પછી ઉંઘ તો આવી જ નહિ. ગમગીન થઇને બારી પાસે બેસી ગયો. અને ધીરે ધીરે કળ વળી એટલે મિત્રોને ફોન કરવાના શરુ કર્યા. પણ  બપોરે બારેક વાગ્યે લંડનથી મિત્ર હેમંત જાનીનો ફોન આવ્યો, દેવસાહેબ અહિ લંડનમાં જ અવસાન પામ્યા છે અને હું કોઇ પણ ભોગે તેમના અંતીમ દર્શન કરવા માગું છું. મારે તેમના ફોટા પાડવા છે પણ...
આનંદ ઔર આનંદ: પિતાને શ્રદ્ધાંજલિ આપતા સુનિલ આનંદ 
વાત એટલી કે દેવ આનંદના જબરદસ્ત ફેન અને સારા ફોટો આર્ટિસ્ટ એવા હેમંત જાની એ સ્થળનો પત્તો મેળવવા માગતા હતા કે જ્યાં તેમનો નિશ્ચેષ્ટ દેહ પડ્યો હતો. તેમની અપેક્ષા હતી કે હું એ પત્તો મેળવી આપું. પણ એ વસ્તુ મારી પહોંચની બહાર છે એ માનવા કદાચ એ તૈયાર નહોતા. મેં જો કે કોશીશ કરવાની ખાતરી આપી, એ ફોન મુક્યા પછી મેં દેવ આનંદનો પર્સનલ મોબાઇલ નંબર જો કદાચ કોઇ ઉપાડે તો...એ અપેક્ષાએ જોડ્યો. એ નંબર એમણે બહુ ઓછા લોકોને આપ્યો હતો. 98210 થી શરુ થતો એ નંબર મેં ચારેક વાર લગાડી જોયો, પણ સતત નો રિપ્લાય આવ્યો. જવાબ મળતો હતો કોઇ ઉઠાતા નહિ, થોડી દેર કે બાદ પ્રયત્ન કરેં  આ જવાબ પણ કેટલો છેતરામણો હતો તે વિચારીને મન વધુ શોકમાં ગરકાવ થઇ જતું હતું.  છેવટે મેં વિખ્યાત ગાયક અને મારા મિત્ર બંકીમ પાઠકને ફોન કર્યો  કારણ કે તેમને દેવ આનંદના સેક્રેટરી મોહન સાથે સંબંધ હતો. (દેવ આનંદ તેમના કાર્યક્રમમાં હાજરી આપવા થોડા વર્ષો પહેલા અમદાવાદ આવેલા) બંકીમભાઇએ તરત કહ્યું કે તેમને હાલ તો લંડનની વોશિંગ્ટન હોટેલ’માં, એ જ્યાં ઉતર્યા હતા ત્યાં જ રાખવામાં આવ્યા છે અને હજુ તેમના પરિવારજનો આવે ત્યાં સુધી બીજે રાખવાની વ્યવસ્થા થઇ રહી છે. આટલી વાત મેં હેમંત જાનીને પહોંચાડી કે તરત એમણે એમની સક્રિયતાને કામે લગાડી દીધી.

પછી તો એમના જ ફોન સતત આવતા રહ્યા અને મને આંખો દેખા હાલ મળતા રહ્યા. એમને લંડનના શાહી શબઘર (મોર્ગ)માં રાખવામાં આવ્યા છે અને છેક 10મી ડિસેમ્બરે તેમના અંતિમ સંસ્કાર થશે તે સમાચાર પણ તેમણે જ આપ્યા.રોજે રોજનો અહેવાલ એ આપતા રહ્યા.
પણ તેમના નિશ્ચેતન દેહના દર્શન બહારનો કોઇ માણસ કરી શક્યો નહિ. હેમંત જાનીએ જ કહ્યું કે તેમના કોફીનને ઇલેક્ટ્રિક ભઠ્ઠીના મુખ સુધી લઇ જવામાં આવ્યું અને ત્યાં આગળ એક પર્દા પાછળથી તેમના દેહને એમાં સરકાવી દેવામાં આવ્યો.

રૂપેરી પર્દા ઉપરના અને ઇલેક્ટ્રિક ભઠ્ઠીના પર્દા પાછળના દેવ આનંદ શું એક જ હસ્તી હતા ?  
  
(સંપૂર્ણ)  

Tuesday, December 20, 2011

દેવ આનંદ: કેટલાંક દૃશ્યો અને છેલ્લો સીન (ભાગ- ૧)


           
આ 4 થી ડિસેમ્બરે 2011માં તેમનું લંડનમાં અવસાન થયું અને તેઓ નિદ્રાવસ્થામાં જ ચીરનિદ્રામાં સરી પડ્યા. જાણે કે તેમની મસ્તીભરી બેફિકરીથી એરોપ્લેનની એક્ઝિક્યુટિવ ક્લાસની સીટ જેવા હૉટેલના સોફા ઉપર બેઠા બેઠા જ જીવતરની અંતીમ સરહદને ઓળંગીને ક્ષિતીજમાં ભળી ગયા, નઝરથી ઓઝલ થઇ ગયા.

આ સમાચાર આઘાતજનક નહિ, પરંતુ પારાવાર શોક પ્રગટાવનારા હતા. એ શોકના કાળા વાદળા પછવાડેથી છેલ્લા કેટલાક સમયની થોડી સ્મૃતિઓ ચિત્તના પરદા પર તરવરી રહી.

1996 ની સાલની મારી એમની સાથેની પ્રત્યક્ષ મુલાકાત વખતે એ જે વાઇબ્રન્ટ અંદાજમાં હતા એ અંદાજ તે પછીની હરેક મુલાકાતમાં જળવાઇ રહેલો જોવા મળતો હતો. એક માત્ર છેલ્લે 2011 ના માર્ચની 8 મીએ થયેલી મુલાકાત એમાં અપવાદ રહી, (અગાઉ મેં એપ્રિલ લખ્યું છે તે સરતચૂક હતી.) જેની વાત આ લેખના અંતમાં કરીશ. પરંતુ 1996 પછી જ્યારે 1997માં મારે થાઇરોઇડના ડીપ ઇન્ફેક્શનને કારણે બોમ્બે હૉસ્પિટલમાં દાખલ થવાનું આવ્યું ત્યારે મારા મિત્ર સ્વર્ગસ્થ જસ્ટિસ કે,જી,શાહ મુંબઇમાં હાઇકોર્ટ જસ્ટિસ હતા. ( કે જેઓ આગળ જતાં ગોધરા પંચમાં પણ નિમાયા હતા)  તેમના આગ્રહને કારણે હું માંદગી પછીના થોડા દિવસના આરામ માટે તેમના કોલાબા પર આવેલા સારંગ બિલ્ડિંગમાં તેમના ફ્લેટમાં રોકાયો હતો, જેની ઉપર મોરારજીભાઇના પુત્ર કાંતિલાલ દેસાઇ રહેતા હતા. બહાર નીકળવાની જરા પણ વૃત્તિ મને નહોતી, પણ એક–બે મિત્રો ગુજરાતથી આવી ચડ્યા અને વાત વાતમાં તેમણે દેવ આનંદને મળવાની ઇચ્છા બહુ તીવ્રપણે વ્યક્ત કરી. તેઓ દેવ આનંદ પર પિક્ચરાઇઝ્ડ ગીતોની વી.સી.ડી પણ અરવિંદ પટેલ પાસેથી લઇને  આવ્યા હતા, જે તેમને રૂ-બ-રૂ આપવાની તેમની ઇચ્છા હતી. મારાથી ના પાડી શકાઇ નહિ. છેવટે દેવ સાહેબ ના પાડે તો સારુંતેવી માનસિકતા સાથે તેમને મેં ફોન કર્યો, તો તેમણે ખૂબ જ ઉષ્માથી આવી જવાનું ઇજન આપ્યું, હવે મારે ગયા વગર છૂટકો નહોતો. શાહસાહેબે હાઇકોર્ટના નિશાનવાળી લાલ લાઇટવાળી ગાડી આપી તેનો ફાયદો એ થયો કે અમને સીધો જ તેમના વિશાળ આનંદ રેકોર્ડિંગ સ્ટુડીયોમાં પ્રવેશ મળી ગયો, નીચે રિસેપ્શન પર દેવ આનંદે મારા આવવાની મારા નામજોગ  જાણ કરી જ દીધી હતી, તેથી એની અસર અંદરના સ્ટાફ પર એવી પડી કે જસ્ટિસ પંડ્યાસાહબ આયે હૈ.


દેવસાહેબ અંદર સ્ટુડીયોમાં વ્યસ્ત હતા, પણ ભોંયતળીયે  આવેલી તેમની અલાયદી ચેમ્બરમાં અમારું બાદશાહી સ્વાગત થયું. થોડી જ વારમાં દેવસાહેબ આવ્યા અને બહુ ઉમળકાથી હાથ મિલાવ્યા. પછી કહે,  અરે! તુમ જજ કબસે બન ગયે ? બોલતાં જ એ ઠહાકો મારીને હસ્યા અને મારી સાથે આવેલા મિત્રો સાથે પણ હસ્તધૂનન કર્યું. થોડી વાતો થઇ. એમણે વીસીડી હાથમાં લીધી અને મને લાગલું જ પૂછ્યું,ક્યા તુમને બનાઇ હૈ ? મેં ના પાડી અને અરવિંદ પટેલ વિષે વાત કરી. અને મારી ટેવ પ્રમાણે મેં તેમની રજા લઇને તેમના ટેબલ પરથી જ અરવિંદ પટેલને ધોરાજી ફોન જોડ્યો અને દેવસાહેબના હાથમાં આપ્યો. દેવઆનંદે તેમનો આભાર માન્યો કે જે મેં નાનકડા વૉકમેનમાં ટેપ કરી લીધો. અચાનક મારું ધ્યાન તેમના ભરચક્ક ટેબલ પર પડેલી એવી જ એક બીજી વીસીડી પર પડ્યું અને મને બહુ નવાઇ લાગી કે એના પર ગુરુદત્તનું નામ હતું ! મારી આંખોમાં પ્રગટેલી નવાઇ એમણે ચપળતાપૂર્વક વાંચી લીધી. તરત બોલ્યા, કોઇ દે ગયા હૈ. બસ, વધુ પૂછવાનો અવકાશ જ તેમણે આપ્યો નહિ. ભારે ઝડપથી અમારી સાથે પૂર્ણવિરામ વગર એ વાતો કર્યે જતા હતા. થોડી વારે અમે બહાર નીકળ્યા ત્યારે મારા મિત્રોને તેમને મળ્યાના આનંદ કરતાં એ વાતનો વસવસો વધારે હતો કે તેમની વાતો તો સાંભળી, પણ કરવા ધારેલી વાત-ચીત તો  થઇ જ નહિ.

તેમની હાજરી માત્ર જ ઇલેક્ટ્રીફાયિંગ હતી તે વાતની પ્રતિતી મારી તેમની સાથેની દરેક મુલાકાત વેળા મને થતી હતી એટલે હું તો ટેવાઇ ગયો હતો. પણ દરેક વખતે મારી સાથે આવનારા જુદા જુદા મિત્રોને મન એ તત્ત્વ જ મુલાકાતને અવિસ્મરણીય બનાવી દેનારું હતું,  બીજી અનેક મુલાકાતોની યાદ મારા મનમાં સચવાઇને પડી છે, પણ 2006 ની સાલમાં થયેલી એક મુલાકાત કાંઇક જુદી જ રીતની હતી, એ  2006 ની સાલનો એપ્રિલ મહિનો હતો. મારે ત્યાં અચાનક જ અમેરિકાવાસી.એવા મારા વાચક મિત્ર અરુણભાઇ-ઉષાબહેન પટેલ આવી ચડ્યા, બન્ને દેવ આનંદના દિવાના હતા. દેવ આનંદની ફિલ્મો તો ઠીક,પણ એ દરેક ફિલ્મોમાં પરદા ઉપરના તેમના નામ તેમને યાદ હતા અને કેટલાક ડાયલોગ્સના અંશો સુદ્ધાં ! જે તે વારંવાર દેવની છટા સાથે બોલી બતાવતા હતા. એ લોકો દેવ આનંદને ક્યારેય પણ રૂ-બ-રૂ મળ્યા નહોતા કે જે માટે તેઓ વર્ષોથી અતિ તીવ્ર ઝંખના સેવી રહ્યા હતા. એ અઘરું કામ હું કરી શકીશ તેવા વિશ્વાસ સાથે  તેઓ મારે ત્યાં અમદાવાદ આવ્યા અને એ માટે મને બહુ ભારપૂર્વક વિનંતી કરી. ત્યારે તેમના આગ્રહને વશ થઇને મેં મારા ઘેરથી તેમના દેખતાં જ દેવ આનંદને ફોન જોડ્યો. અને અરુણભાઇને બીજી લાઇન પર રાખ્યા. દેવ આનંદ તરત ફોન પર આવ્યા અને જેવો હું મારું નામ બોલ્યો કે તરત જ ચીરપરિચીત ઉમળકાથી એમણે પહેલું જ વાક્ય ઉચ્ચાર્યું, કબ આ રહે હો ?  

અરૂણભાઇ આ સાંભળીને સ્તબ્ધ જ થઇ ગયા ! મેં કહ્યું, દેવસાહબ, મૈં બંબઇસે નહિ,.અહમદાબાદસે બોલ રહા હું. આપ કા ચાહનેવાલા એક કપલ અમરિકાસે આયા હૈ. અભી  બંબઇમેં હી મુલુંડમે  રહેતે હૈ. ચાર યા પાંચ અપ્રૈલકો આપ ઉનકો થોડા સમય દે સકતે હૈ ?મહેરબાની હોગી. તરત કંઇ કહેવાને બદલે થોડી વાર રહીને એમણે પૂછ્યું, તુમ નહિ આ રહે ?

મારે ખરેખર સાતમીએ મુંબઇ જવાનું જ હતું, પણ સમયની મુશ્કેલી હતી એટલે મારે સાથે ના જવું પડે તો સારું એમ મારા મનમાં હતું, એટલે મેં ચાર કે પાંચ તારીખ માગી હતી. પણ તેમના પૂછવાનો ભાવ પકડીને મેં કહ્યું,જૂઠ નહિ બોલુંગા. મૈં સાતવીંકો તો આ હી રહા હું મગર...
તો સાતવીંકો હી આ જાઓ ઇન લોગોં કો લે કર. પછી કહે, ક્યા ક રહે હો આજ કલ?
બસ, યહી. લિખના,પઢના..ઔર ક્યા ?મેં કહ્યું અને પછી ફોન અરુણભાઇને પકડાવી દીધો, અહોભાવથી છલકાતા ચહેરે એમણે વાત કરી અને પૂરી કરી. ગમે તેમ પણ આ બધું જોઇ-સાંભળીને તેમને હાશકારો થયો. એકલા જવાની તેમની તૈયારી નહોતી. એટલો મોટો સ્ટાર છેલ્લી ઘડીએ કદાચ ના પણ પાડી દે. સાતમીએ હું મારા મિત્ર પ્રભાકર વ્યાસને ત્યાં ઇરલામાં હતો.અરુણ પટેલ અને અમે એક ચોક્કસ સ્થળે મળવાના હતા. સાંજના છ થયા હતા. સાત વાગે તો મળવાનું હતું. હું તૈયાર થતો હતો ત્યાં જ અમદાવાદથી એક જૂના દોસ્તનો ફોન આવ્યો!

ક્યાં છો? શું કરે છે ?
બોમ્બે છું અને આડીઅવળી કલ્પના ના કરીશ. દેવ આનંદને મળવા જાઉં છું,
અરે,વાહ ! એ બોલ્યા: એ તો મારા બહુ ફેવરીટ હીરો. પણ ...
કેમ અટકી જવું પડ્યું ?.
કશું નહિ પણ .. એમણે કહ્યું: એમને એટલું તો પૂછજે કે સુરૈયાને શા  માટે છોડી દીધી ?

મને થોડું હસવું આવ્યું, મનમાં ઘણા ચિત્રો સજીવન થઇ ખળભળીને વિલાઇ ગયા. જળ શાંત થઇ ગયા. હસવું એ વાતે આવ્યું કે એમ એક સીધા સવાલની અણીએ કાંઇ આવડો મોટો સ્ટાર એક  અલ્પપરિચીત માણસ સમક્ષ પોતાના દિલનું રહસ્ય થોડો જ ખોલી દેવાનો? એ અપેક્ષા જ બાલીશ હતી. પણ મને વધુ વાત કરવાનો સમય નહોતો. મુંબઇની ઉત્પાતિયણ આબોહવા મારા ફેફસામાં ભરાયેલી હતી. એટલે મેં એટલું જ કહ્યું;
સારું, પૂછીને તને કહીશ.
એક સ્થળે એકઠા થઇને અમે પાલી હિલ પહોંચ્યા અને જેવા આનંદ સ્ટુડીઓના રિસેપ્શન કાઉન્ટર પર પહોંચ્યાં ત્યારે અર્ધોએક કલાક મોડું થઇ ગયું હતું. દેવસાહેબ પોતાની ત્રીજા માળે આવેલી ઓફિસ છોડીને છેક ઉપર ટેરેસ(છત) પર ચાલ્યા ગયા હતા. મને સંકોચ તો થયો, પણ છતાં શેટ્ટી નામના એમના માણસને મારું કાર્ડ આપ્યું અને દેવસાહેબને પહોંચાડવાની વિનંતી કરી. એ ગયો અને ઝડપથી પાછો આવી ગયો. કહ્યું:દેવ સાહબને આપકો અકેલેકો ઉપર બુલાયા હૈ

મારા માટે આ સાંભળીને ભારે મૂંઝવણભરી સ્થિતી પેદા થઇ. હું તો અવારનવાર મળતો જ હતો. મારે  મળવાની કોઇ તાલાવેલી ક્યાં હતી ? નહોતી જ. છતાં જેમને હતી તેમને નીચે બેસારીને મારે એકલાએ જઇને શું કરવાનું ? અરૂણ પટેલ અને તેમના પત્ની ઉપરાંત સાથે આવેલા પ્રભાકર વ્યાસના ચહેરાઓ ઉપર નિરાશા વ્યાપી  ગઇ. પણ અર્ધી ક્ષણમાં જ મેં નિર્ણય લઇ લીધો. મેં શેટ્ટીને કહ્યું,   હમ સબ ઉપર ચલતે હૈ.  આપ ફિકર મત કરો, દેવસાહબ કુછ નહિ બોલેંગે.એ અમને રોકે કે કશું કહે એ પહેલા મેં મારા મૂંઝાયેલા મિત્રોને આંખથી આત્મવિશ્વાસ આપ્યો. મેં લિફ્ટનો દરવાજો ખોલ્યો અને એ સૌ મારી પાછળ આવી ગયા. ત્રીજે માળે અમે પહોંચી ગયા. અને ત્યાંથી સીડી ચડીને ટેરેસ પર આવી ગયા. ત્યાં જે દૃશ્ય જોયું તે દેવસાહેબની ગ્લેમરભરી છબીથી સાવ વિપરીત હતું, સંધ્યાનો આછો લાલ અને પળે પળે ઝંખવાતો  જતો પ્રકાશ પથરાયેલો હતો.એમાં લાંબી ચોડી ટેરેસની મધ્યમાં દેવસાહેબ એક તદ્દન સાદી લોખંડની ફોલ્ડીંગ ખુરશી પર માથે જવેલ થીફની ફેલ્ટ મુકીને બેઠા હતા. ચશ્મા ચડાવેલા હતા. ખોળામાં કેટલાક કાગળિયાં હતા. મને લાગે છે કે આટલા આછા પ્રકાશમાં તેઓ વાંચી તો શું શકવાના હતા, પણ માથે મુકેલી ફેલ્ટ જેમ પડેલી ટાલને મુલાકાતીથી છાવરવા માટે હતી તેમ ખોળામાં રાખેલા કાગળીયાં પણ કદાચ ...

અમને બધાને  એકસામટા જોઇને એક ક્ષણ એ નવાઇ પામી ગયા. પણ તરત સંયત થઇ ગયા. મને સામેની ખુરશી ચીંધી. સાથે એક સન્નારી પણ હતાં એ જોઇને એમને ખુરશી કોણે આપવી તેની અવઢવ થઇ પડી. તેઓ પોતે એ માટે ઊભા થવા જતા હતા ત્યાં જ ઉષાબહેન પાણીની ટાંકી ઉપર લઇ જતી લોખંડની નાની સીડીના એક પગથિયાં ઉપર બેઠાં અને પછી તરત ઉભાં  થઇ ગયાં, હું ઉભો થવા જતો હતો પણ દેવસાહેબે મને રોક્યો,મ્યુઝિકલ ચેર જેવી આ રમત ભાગ્યે જ અર્ધી મિનિટ ચાલી  હશે. પછી તો અમારા બે સિવાય બધા ઉભા રહ્યા કે તરત જ પટેલ દંપતિએ પોતાનું ભક્તિપ્રદર્શન શરુ કર્યું. તેમની થોડી ઓળખાણ આપીને વચ્ચે વચ્ચે થોડા વખાણનો પુટ આપવા સિવાય મારે કશું કરવાનું નહોતું, જે હું કરતો હતો. પોતે લાવેલી એમની ફિલ્મોની ડીવીડી ઉપર તેમના ઓટોગ્રાફ લીધા પછી જેવો અરૂણભાઇએ કેમેરા બહાર કાઢ્યો કે દેવસાહેબે તરત મને કહ્યું રજની, ઉનકો બોલો, મેરા આજ મૂડ નહિ હૈ ફોટો કે લીયે. ફિર કભી મિલ લેંગે. પછી કહે પૂરા દિન એ.સી.મેં બૈઠકે  એક થકાન સી લગતી હૈ. શામકો યહાં આ કે બૈઠતા હું તો ઠીક લગતા હૈ. અરૂણભાઇએ કેમેરા પાઉચમાં પાછો મુકી દીધો. ત્યાં તો દેવસાહેબે તેમના ભણી જોઇને પૂછ્યું,લગતા હૈ યે સબ ડીવીડીઝ પાયરેટેડ હૈ. અરૂણભાઇએ માથું હલાવીને હા કહી. વાત અહિં પૂરી થતી હતી,પણ મારા મનમાં મારા મિત્રે સોંપેલું કામ કરવાનું બાકી હતું. એટલે દેવસાહેબની રજા લઇને અમે સૌ ઉઠ્યા અને ટેરેસની નીચે લઇ જતી સીડી સુધી આવ્યા. મેં અરુણભાઇ અને તેમનાં પત્નીને ઉતરવા દીધા અને હું એકદમ ત્યાંથી પાછો ફર્યો, મારી પાછળ પાછળ પ્રભાકર વ્યાસ પણ આવ્યા. તેમને  ઘેર તો મારા મિત્રનો ફોન આવ્યો હતો અને તેઓ તેમને ઓળખતા પણ હતા. તેમને આખી વાતની પણ ખબર હતી, તેથી તેમની હાજરીમાં પૂછવામાં મને સંકોચ નહોતો. હું ફરી દેવસાહેબ પાસે ગયો. હવે તેમના ચહેરા પર સાંજનો અંધકાર છવાવા માંડ્યો હતો, પણ મને પાછો ફરેલો જોઇને તેમને આશ્ચર્ય થયું તે હું જોઇ શક્યો.

દેવસાહબ, તેમની નજીક જઇને, ઝૂકીને મેં કહ્યું, અગર ઇઝાજત દેં તો એક પર્સનલ સવાલ પૂછું?એમણે હા કે ના કાંઇ ના કહ્યું. પણ એને જ હા સમજીને મેં પૂછી જ લીધું. સુરૈયાજીસે આપને રિશ્તા ક્યું તોડ દીયા?

(ક્રમશ:) 

Monday, December 12, 2011

ભરબપ્પોરે દીવો



 આ શહેરના અગ્રગણ્ય આગેવાન વેપારી શેઠશ્રી કલુભાઈ હકમીચંદ શાહના પ્રમુખપદે આ વાક્યોની નીચે લુભાઈ સ્વહસ્તે જ લાલ લીટી કરી અને એ પત્રિકા મુનીમને આપી. મુનીમે નીચે બીજી વધારાની લીટી કરી અને પછી સંભાળીને એક ફાઈલમાં એને મૂકી દીધી. આમંત્રણપત્રિકા ફરી એક વાર વાંચી લીધા પછી ફરીથી શેઠના કારોબારમાં ખોવાઈ ગઈ.
પણ વચ્ચે ટેલિફોન આવ્યા.વચ્ચે એકવાર કમ્પ્યુટર ઓપરેટર કાંઇક પ્રિન્ટ આઉટ આપવા આવ્યો. એક વાર મુનીમજીએ છીંક ખાધી તે જરા અણગમાથી એ તરફ જોવાઇ ગયું. ફરી ટેલિફોન આવ્યો. રિસીવર મુનીમજીએ રૂમાલથી લૂછીને એમના હાથમાં દીધું. સામેથી કોઇ બોલતું હતું, શેઠ, આપના પ્રમુખપદે આ સમારંભ છે અને આપની પાસેથી અમને સારી એવી અપેક્ષા છે.
"જોઇએ, તમારી અપેક્ષાને પૂરી કરવા પ્રયત્ન કરીશ,
પણ આ વખતે બન્યું છે એવું કે ... " 
ટેલિફોન પર કંઈ કમિટમેન્ટ ક્યાંય નહીં, એટલે જોઈએ તમારી અપેક્ષાને પૂરી કરવા પ્રયત્ન કરીશ, પણ આ વખતે બન્યું છે એવું કે.... આટલું જ બોલ્યા અને અધુરું છોડી દીધું.સામાના મનમાં ભલેને ગરોળીની પૂંછડી તરફડ્યા કરે !
આ વર્ષે ખરેખર ઘણું દાનપૂણ્ય કર્યું હતું. હકમીચંદ શેઠના પૂણ્યસ્મરણાર્થે સ્મશાનમાં નવો સેનિટરિ બ્લૉક, માતા શ્રીમતી ગુણવંતીબેનનાં પૂણ્યસ્મરણાર્થે ઢોરને નીરણ રાખવા માટે પાંજરાપોળને આખું વરસ બાંધી આપ્યું, એટલે આ વખતે આ સંસ્થામાં.... જોઈએ...હવે. આ તો મનોમન વિચાર! બહાર બોલવાની જરૂર નહિ.
પણ મુનીમે વગર કહ્યે ધર્માદાખાતું કાઢ્યું ખાતાવહીમાં. લુશેઠની ફોન પરની વાતચીત પૂરી થઈ એટલે મુનીમ સાથે દ્રષ્ટોદ્રષ્ટ મળી. મુનીમે પાનું તૈયાર રાખ્યું હતું ને એક કાગળની ચબરખી ઉપર એક-બે સરવાળા - બાદબાકી કરીને કહ્યું. લગભગ સાડી ચાર લાખ વાપર્યા છે. . હજુ પચાસ હજારની જગ્યા છે ને હવે આ વરસે બીજો કોઈ ખર નથી. દિવાળી આડા ફક્ત સાત-આઠ દિ બાકી છે.
આટલે સુધી બોલ્યા એ માહિતી કહેવાય. એથી આગળ બોલે તો સલાહ કહેવાય. લુશેઠની આંખમાંથી બ્રેક દબાતી ને મુનીમની જીભને લાગતી. અત્યારે આવું જ થયું. મુનીમ ચૂપ થઈ ગયા.
જોઈએ હવે શેઠ એમ બોલ્યા એટલે મુનીમને ટાઢક વળી - ચાલો - શેઠ આપણી વાતથી નારાજ તો નથી થયા એ તો નક્કિ, પણ ત્યાં તો બીજી જ પળે શેઠે તેમના ભણી તીરછી નજર કરી : એ સંસ્થાની તમે આટલી ભલામણ કરો છો તે છે શું આટલું બધું ? ત્યાં પાર્ટ ટાઈમ નામું-બામું લખવા જાઓ છો કે શું ? કે પછી છોકરાને ત્યાં મોકલો છો ?
જે ખસિયાણું હાસ્ય મુનિમ અવારનવાર વાપરતા તે વાપરીને બોલ્યા : ના, રે મારાથી હવે એવા ધોડા ક્યાં થાય છે? ને છોકરો તો હજી કૉલેજમાં ટીચાવા જાય છે.
મૂળ વાક્ય અહીં પૂરું કરવાનું હતું પણ ચકલીની જેમ અંદર છૂપાયેલું કશુંક ફફડતું હતું  તે બોલી જ જવાયું : “એના પ્રમુખશ્રી છે તે અમારા વેવાઈ થાય.
કોણ લખમીચંદ ભાણચંદ?”
હા. મુનિમે જોયું કે શેઠે ચશ્મા ઉતાર્યા હતા. મતલબ કે ધ્યાનથી સાંભળવાની તૈયારી, હવે સવાલની રાહ નહીં જોવાની. જવાબ ધરી જ દેવાનો એવો સંકેત : શેઠ, મારા ભાઈ છે ને એના છોકરાની સગાઈ એની ભત્રીજી વેરે હમણાં કરી.
ત્યારે એમ વાત છે, એમ ને ?”
આમાં હા પડાય કે ના ની ખબર ન પડી એટલે મુનીમે અમસ્તા અમસ્તા સંચાથી પેન્સિલની અણી કાઢવા માંડી.
એ લોક ફંકશન તો મોટું કરવાના હશે નહીં ?”
સંસ્થાની આબરૂ પ્રમાણે તો કરશે જ ને ?”
"સંસ્થાની આબરૂ પ્રમાણે તો
ફંક્શન કરશે જ ને?"  
જવાબ બરાબર ન કહેવાય, સંસ્થાની આબરૂ તો સમજ્યા હવે, પણ જેને પ્રમુખ તરીકે બોલાવ્યા છે તેનો દરજ્જો પણ જોવો જોઈએ. ફંકશન એના બરનું હોવું જોવે.
શું કરશે સંસ્થાની આબરુ પ્રમાણે? કલુશેઠે પૂછ્યું.
જાણે આપ તો પ્રમુખ તરીકે છો. પછી જરા અટકીને બોલ્યા: અતિથિ-વિશેષ તરીકે પ્રેરક ઉપસ્થિતિમાં આપણા જામનાણી છે. સાંસદ છે ને !એટલે આપને બેયને શોભે તેવું તો કરશે જ ને ?
એ..મ ? કલુશેઠ શબ્દને લંબાવીને બોલ્યા. પણ પછી આગળ જે બોલ્યા તે મનોમન. જામનાણી એટલે ઠીક હવે મારા ભાઈ,, દરજ્જો તો  ટોટલ પાંચ જ વરસનો ને કે બીજું કાંઇ!
ને એમાં ય વચ્ચે ઉડી જાય, કાંઇ કેવાય નહિ આ પ્રજાનું  આ શેઠનો વિચાર. બોલવાનો નહિ, કરવાનો.મમળાવવાનો.ચગળવાનો.
ઠીક,પછી ?”
આપના હાથે વિદ્યાર્થીઓને ઈનામવિતરણ......અતિથિવિશેષ જામનાણીજીનું પ્રેરક ઉદબોધન, અને આપ દ્વારા ચેક અર્પણ પછી આપનું ફરી સ્વાગત......આપના બંનેના આભાર દર્શન,
        શેનો આભાર ? શેઠે પૂછ્યું; કોના કોના ?
         આપનો દાન માટે, જામનાણીજીનો પ્રેરક ઉપસ્થિતી માટે
 જામનાણી પણ ઠીક મારો બેટો ચાલતી ગાડીએ ચડી જાય છે. એ વાક્ય કલુશેઠના મોઢા સુધી આવીને રહી ગયું. પણ પછી એ વાક્યનું સૌમ્ય રૂપાંતર બહાર પડ્યું : “જામનાણી કંઈ ડોનેશન-બોનેશન  આપવાના કે પછી એકલી પ્રેરક ઉપસ્થિતી જ  ?”
રાજકારણી માણસ શું આપે ? અને એમાંય તે આ જામનાણી ! એવું મુનીમ બોલ્યા તો નહીં, પણ એવું બોલવાની કક્ષાનું એ મલક્યા. વળી પેન્સીલની અણી કાઢવા માંડી. ફૂંકથી ફોતરાં ઉડાવવા મંડ્યા ઉડાડેલા છોતરાં વળી ગાદી પર પડ્યાં. ગાદી સાફ કરવા માંડી આડી હથેળી કરીને.
આ વિધિમાં એક મિનિટનો સેઈફ પિરીયડ પસાર થઈ ગયો.
મુનીમે જોયું કે, શેઠે સંતુષ્ટ થઈને ચશ્મા પહેરી લીધા ને ટપાલો જોવા માંડ્યા. હવે પચ્ચા હજારથી એક પાઈ ઓછી નહીં પાકે એમ મુનીમને ખાતરી થઈ. 
**** **** **** 
કન્યાઓએ ચાંદલો કરીને શેઠનું સ્વાગત કર્યું. સંસ્થાના પ્રમુખ અને સેક્રેટરી કન્યાઓના ઝૂંડની પાછળ ઊભા હતા. એમાંથી એક જણે કાંડા ઘડિયાળ સામે જોયું. એ સારું તો ન જ કહેવાય. પ્રમુખ પાંચ મિનિટ મોડા પણ આવે. અતિથિવિશેષ રાજકારણી માણસ તો નવરો હોય.વી ગયો હતો. દૂર મંચ પર બેઠો હતો. મોઢામાં પાનનો ડૂચ્ચો હતો.આ તરફ જોતો બી નહોતો....ને વળી જો ને, કપાળેય મોટો બધો લાલ ચાંદલો હતો ! એટલે એનો અર્થ તો એમ જ ને કે કન્યાઓએ એને પણ......
ત્યાં જ સંસ્થાની મુખ્ય શિક્ષિકાએ આવીને એમની સામે ફૂલનો ગજરો લાવીને ધર્યો. આ પ્રથા સારી કહેવાય. મહેમાન પ્રત્યે સન્માન દર્શાવવાની આ રીત હમણાં - હમણાં ચલણમાં આવી હતી.
......પણ જામનાણીની બાજુમાંય ફૂલનો ગજરો પડ્યો હતો. આ કેવું ? સન્માન આમ શું સૌ સામે વેરી દેવાની ચીજ છે ?
" સન્માન સૌની સામે વેરી દેવાની ચીજ છે? " 
પ્રમુખની ખુરશી અને અતિથિવિશેષની ખુરશી વચ્ચે કોઈ ફેર નહીં. બંને જોડિયા બહેનો જેવી. જામનાણીએ ઊભા થઈને સ્મિત કરવાનો શિષ્ટાચાર બતાવો જોઈએ, પણ આવા માણસોના જીવનમાં શિષ્ટાચારનું સ્થાન કાગળમાંના હાંસિયા જેટલું જ. શેઠે એમના સામે મોં મલકાવ્યું તો જામનાણીએ સ્યા વગર પાન ચાવીને ગળે ઉતાર્યું. એને જો સામું અભિવાદન કર્યા બરોબર ગણાતું હોય તો ભલે.
ક્યાં છે મુનીમ ?” શેઠે ચોતરફ નજર ફેરવી. થોડે દૂર સફેદ કોટની પીઠ દેખાઈ. કોઈની સાથે વાતોમાં મશગૂલ હતા. મુનીમ, આ સમય હતો તમારે તડાકા મારવાનો ? આ બધી જ ચડતા ઉતરતા ક્રમની વ્યવસ્થા એમણે ગોઠવવી જોઈએ, પણ એમને સામે જોવાની પણ ફુરસદ નથી. હા,ભઇ હા, વેવાઇનું આંગણું છે ને !
સ્વયંસેવક જેવા લાગતા એક છોકરાને શેઠે કહ્યું કે એમને બોલાવો. કાનમાં છોકરાનો શબ્દ પડતાંવેંત પોતે ઊઠી ન શક્યા તે માટે દિલગીર હોય એમ માફીગ્રસ્ત ચહેરે મુનીમ નજીક આવ્યા.
જી ? મને બોલાવ્યો ?”
હા, શેઠે કહ્યું. પણ શું કામ હતું ? શું કહેવું ? બોલ્યા : ચેકબુક લાવ્યા છો ને ?”
જી હા.... એમણે કોટના ખિસ્સા પર, હૃદય પર મૂકતા હોય એમ હાથ મૂક્યો.
‘સારુ’એ બોલ્યા; બધી વાતનું ધ્યાન રાખતા રો.
બધી વાતનું એટલે શું ? મુનીમને ના સમજાયું.
આ પછી સમારંભ આગળ ચાલ્યો. ઈનામવિતરણ શેઠના હાથે, સંસ્થાના સુવેનીરનું ઉદઘાટન જામનાણીના હાથે. બન્નેના હાથે મંગળદીપ અને ગ્રંથ-વિમોચનમાં પાછો જામનાણી ! સંસ્થાના મેનેજિંગ ટ્રસ્ટીના ભાષણના દાનવીર તરીકે શેઠનો ઉલ્લેખ સાવ વાજબી, પણ કર્મવીર તરીકે જામનાણી ભેગો ને ભેગો.
રાજકારણી માણસને બોલતા તો આવડે જ ને ?  એના ભાષણમાં આટલી બધી તાલીઓ પાડવાની કોઈ જરૂર ખરી ?
શેઠે મુનીમને ઈશારાથી નજીક બોલાવ્યા.
ચેકબુક ?’
છેક કાન પાસે મોં લાવીને મુનીમે હરખાઇને કહ્યું : ચ્ચા હજારનો ચેક તૈયાર જ છે.
કેન્સલ કરો, નવો લખો. પાંચ હજારનો. એમની જીભ સાથે આંખમાંથી પણ હુકમ છૂટ્યો :” આપણને વધારે પોસાણ નથી.
" કવર તો સારું લાવવું' તું ? " 
પણ..મુનીમ મનોમન ઘણું બોલી ગયા પછી પ્રગટપણે પણ માત્ર પણ જ બોલ્યા..
       હું કહું તેમ કરો.  
શેઠે કરડી નજરથી જામનાણી તરફ જોયું. એ જાહેરમાં હાથ ઊંચા કરી કરીને સંસ્થાને બીરદાવતો હતો.
શેઠે પાંચ હજારના ચેકમાં જરી ભીંસ દઇને સહી કરી. કવર માગ્યું. ફૂલબુટ્ટાવાળું મુનીમે રેડી જ રાખ્યું હતું.પણ તો ય શેઠ ચિડાયા; કમસે કમ કવર તો સારું લાવવું તું?
ચેક નહિ,જાસો મુકતા હોય એમ મુનીમે ચેકને કવરમાં મુક્યો.
**** **** **** 
તમારા શેઠે આમ કેમ કર્યું  છેક છેલ્લી ઘડીએ ? તમે તો પચ્ચાસ હજારનું કહેતા હતા ને ?
" શેઠે આમ કેમ કર્યું ?"  

વેવાઈએ મુનીમને આમ પૂછ્યું. ત્યારે મુનીમ સંસ્થાની ઓફિસમાં બેઠા બેઠા આખો સમારંભ કેટલા રૂપિયામાં પડ્યો તેનો હિસાબ સંસ્થાને માંડી આપતા હતા ને ચશ્મા છેક નાક સુધી ઉતરી ગયા હતા ને બાજુની લારીમાંથી મગાવેલી ચાની પ્લાસ્ટિકની પ્યાલી ઠરીને ઠીકરું થઇ રહી હતી.  એટલે એક વાર તો જવાબ ના આપ્યો. પણ આ ને આ સવાલ જ્યારે બીજી વાર વેવાઈએ પૂછ્યો ત્યારે કલમ નીચે મુકીને એમણે આત્મજ્ઞાનની વખારમાં નવોનવો આવીને જમે થયેલો જવાબ આપ્યો : મારો હિસાબ બોલે છે કે જામનાણીની પ્રેરક ઉપસ્થિતિ આપણને પિસ્તાલીસ હજારમાં પડી,
 વેવાઇના દિમાગમાં ભરબપ્પોરે દીવો થયો.